Koszalińskie (?) podróbki

Analiza materiałów odkrytych w latrynie nr 2 przyniosła jeszcze jedną niespodziankę. Okazało się, że obok dwóch form - czarki oraz filiżanki, wykonanych najprawdopodobniej w berlińskiej manufakturze porcelany, znaleziono naśladujące je wyroby fajansowe.

W przypadku czarki widoczna jest wyraźnie próba - dość nieudolna - powielenia motywu zdobniczego. W przypadku zaś filiżanki mamy do czynienia ze skopiowaniem formy. Ze względu na brak jakichkolwiek sygnatur na naczyniach fajansowych możemy przypuszczać, że mamy tu do czynienia z domorosłą próbą podrobienia wyrobów berlińskich.

Podróbka fajansowa (z lewej) oraz porcelanowa czarka z koszalińskiej studni (fot. A. Kuczkowski)

Podróbka fajansowa (z prawej) oraz filiżanka pochodząca z berlińskiej manufaktury (fot. A. Kuczkowski)

Czarka berlińska

Wśród materiałów pochodzących z koszalińskiej latryny odkopanej w 2003 roku niedaleko katedry udało mi się zrekonstruować prawie w całości czarkę wyprodukowaną w berlińskiej wytwórni porcelany - Königliche Porzellan-Manufaktur Berlin, założonej w roku 1763.

Czarka ta posiada średnicę 13,1 cm oraz wysokość 2,6 cm. Naczynko należało zapewne do zamożniejszego mieszczanina koszalińskiego. Powierzchnia zdobiona jest misternie malowanym wzorem roślinnym w kolorze kobaltowym.
Przyznam, że nie udało mi się znaleźć identycznej sygnatury. Jednak najbardziej zbliżone charakterystyczne są dla manufaktury berlińskiej i za taką ją w tej chwili uznaję.

Czarka pochodząca z latryny nr 2 (fot. A. Kuczkowski)

Polecana książka

Dzisiaj moją biblioteczkę zasiliła niezwykła, trudno dostępna na rynku polskim, publikacja: "Von Frans Hals bis Vermeer. Meisterwerke holländischer Genremalerei" - katalog wystawy XVII-wiecznego malarstwa niderlandzkiego, która odbyła się w roku 1984 w Berlinie.

Na 400 stronach zaprezentowano setki barwnych i czarno-białych, wysokiej jakości, reprodukcji obrazów dawnych mistrzów.

Ikonografia tego typu to pierwszorzędne źródło do poznania kontekstu funkcjonowania różnego rodzaju przedmiotów. Ukazane one są one bowiem w sytuacjach ich wykorzystania na co dzień. Na obrazach szczególne miejsce zajmuje wyposażenie wnętrz mieszczańskich, np. meble czy naczynia.

Polecam wszystkim miłośnikom dawnej kultury materialnej.

Okładka publikacji

Rodzaje porcelany

1. Porcelana twarda.

Masa porcelanowa tego typu stosowana jest do wyrobu zastawy stołowej oraz galanterii porcelanowej. Charakteryzuje się ona odpowiednią bielą i przeświecalnością. Wpływ na jakość wyrobu ma też wypalanie. Wykonuje się ją dwukrotnie - pierwszy raz na tzw. biskwit w temperaturze 950 st. C. Drugi raz ze szkliwem w temperaturze 1350-1450 st. C. Tego typu porcelanę pokrywa się szkliwem skaleniowo-wapieniowym.

2. Porcelana miękka.

W tym typie wyrobów rozróżnia się:

- porcelanę nową europejską (Segera);

- porcelanę kostną (angielska);

- porcelanę frytową (francuską);

- porcelanę biskwitową (parian);

2.1. Nowa porcelana europejska.

Od poprzedniej różni się mniejszą zawartością substancji ilastej i większą ilością skalenia oraz niższą temperaturą wypału, która w tym przypadku wynosi 1200-1300 st. C. Wyroby charakteryzują się większą przeświecalnością oraz słabą odpornością na gwałtowne zmiany temperatury. Nowa porcelana europejska nadaje się najbardziej do wyrobu galanterii, wazonów i rzeźb.

2.2. Porcelana kostna.

Jednym z elementów składowych masy (topnika) jest mączka kostna, wykonana z kości prażonych w temperaturze 1000 st. C. Wykonywanie tego rodzaju porcelany jest trudne ze względu na niewielką różnicę między temperaturą topnienia a deformacji. Tego typu wyroby wypala się w 1280-1300 st. C. Po pierwszym wypale wyroby pokrywa się szkliwem i wypala w temperaturze 1080-1100 st. C. Z tego typu masy porcelanowej wykonuj się głównie komplety śniadaniowe, galanterię użytkową i rzeźby.

2.3. Porcelana frytowa.

Charakteryzuje się małą plastycznością, do której dodawano 1/8 część mydła. Wyroby wypala się w temperaturze 1250-1280 st. C. Potem pokrywano powierzchnię łatwo topliwym szkliwem ołowiowym. Drugiego wypału dokonywano w temperaturze 1150 st. C. Z tej masy porcelanowej wykonywano luksusowe wyroby artystyczne.

2.4. Porcelana biskwitowa.

Porcelana wykorzystywana do rzeźb. Masa porcelanowa zawiera dużą ilość skaleni. Po wypale porcelana przypomina marmur paryski. Masy te wypala się w temperaturze 1250 st. C.

Źródło: E. Różewicz, Technika zdobienia ceramicznego, Warszawa, 1958, s. 21-25.

Słowniczek terminologiczny technik zdobienia ceramiki

1. Pokrycie całkowite (angobaż).

Jednostronne lub dwustronne zdobienie naczynia jednolitą barwnie polewą. Można wykonywać tego typu zdobienie na zewnątrz oraz wewnątrz naczynia. Jest to najprostsza i najszybsza metoda zdobienia ceramiki.

2. Sgrafitto.

Najtrudniejsza w wykonaniu technika zdobnicza. Polega na wykonaniu rysunku na kalce, naniesiony na nią rysunek nakłuwa się igłą. Rysunek ten przykłada się do wysuszonej powierzchni pokrytej angobą. Rysunek ten przypudrowuje się (np. zmieloną kredą) za pomocą tamponika. Tak tworzy się kreskowany kontur właściwego rysunku. Wykonywany on jest techniką grawerską za pomocą igłami i lancetami.

3. Rezerważ.

Na surową powierzchnię nakłada się stopionym tłuszczem lub woskiem wzór, po czym nakłada się polewą angobową. Polewa nie wiąże się ze skorupą w miejscach pokrytych wcześniej tłuszczem/woskiem. Technika ta wykorzystywana jest głównie w podszkliwnym zdobieniu fajansu lub naszkliwnym zdobienia porcelany.

4. Pastelaż.

Malowanie ornamentu za pomocą rożka, w którego ostrym końcu znajduje się otwór. Techniką tą można zdobić również elementy wypukłe. Stosuje się wówczas angobę zagęszczoną, tzw. tłusty angobaż.

5. Moletaż.

Zapełnianie masą angobową rysunków wgłębnych, rytych w surowej powierzchni. Angoba wykorzystywana w tej technice może być tej samej lub odmiennej barwy od angoby pokrywającej powierzchnię naczynia. 

6. Barbotin.

Pokrywanie powierzchni różnokolorowymi angobami za pomocą pędzla.

7. Estampaż.

Ornamentacja wypukła, barwna, nanoszona za pomocą specjalnych stempli metalowych lub ceramicznych jako oddzielne fragmenty.

8. Pâte-sur-pâte.

Nanoszenie na surowe naczynie z białej masy reliefów z masy lekko przeźroczystej lub innej barwy. Tworzy się z tej masy miniaturowe płaskorzeźby.

Źródło:

E. Różewicz, Technika zdobienia ceramicznego, Warszawa, 1958, s. 248-261.

Flasza na wodę mineralną

Analiza materiałów z latryny nr 2 odsłoniętej w roku 2003 w pobliżu koszalińskiej katedry przynosi nowe, ciekawe efekty.

Tym razem udało mi się zidentyfikować kamionkową flaszę na wodę mineralną marki Selters. Źródła te miano odkryć około roku 1000, na początku zaś wieku XIX miały ulec one wyschnięciu. Wkrótce jednak znaleziono nowe źródła, które poddano eksploatacji.

Znaleziona butelka to zapewne pamiątka po wizycie możnego koszalinianina w niemieckim uzdrowisku.

Sygnatura wodny mineralnej Selters (fot. A. Kuczkowski)

Kamionkowa flasza na wodę mineralną Selters (fot. A. Kuczkowski)

P.S.
Dzięki uprzejmości Pana Alexandra Bohra, reprezentującego firmę Selters, udało się ustalić, iż sygnaturę tego typu używano w latach 1806-1836. Widnieje na niej korona oraz litery "HN", oznaczające Herzogthum Nassau (księstwo Nassau).

Talerz z jeleniem

Ciągłe wyjazdy w teren trochę utrudniają mi regularne wpisy na bloga. Mała liczba deszczowych dni spowodowała, iż w te wakacje opracowanie materiałów poszło nieco w odstawkę.

Na warsztacie tym razem ceramika pochodząca z latryny nr 2, odsłoniętej w 2003 roku w czasie szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych prowadzonych przez Romana Kamińskiego ze Szczecina, a w których miałem przyjemność brać udział jako studenckie pacholę. Prace te miały miejsce w kwartale leżącym obok koszalińskiej katedry.

Jak do tej pory Koszalin doczekał się katalogu stanowisk archeologicznych, pora więc zabrać się za opracowanie znalezisk pochodzących z poszczególnych stanowisk.

Z latryny nr 2 pochodzi kilkaset ułamków ceramiki, która na pierwszy rzut oka wygląda na koniec XVIII-XIX wiek.

Koszalin-ułamki ceramiki z latryny nr 2

Jak widać ceramika pod względem artystycznym niezbyt ciekawa. W wypełnisku obiektu wystąpił jednak zachowany w połowie talerz wykonany w technice Stettiner Ware z przedstawieniem jelenia. Możemy sądzić, iż egzemplarz ten znajdował się długie lata w jakimś gospodarstwie. Zważywszy na jego urodę wcale się nie dziwię.

Talerz z jeleniem (latryna nr 2)